Iedereen wist hoe goed of slecht ik op school of het sportveld presteerde, de buren wisten eerder dat ik een nieuw vriendje had dan mijn vrienden, iedereen had een mening over het feit dat ik een kort rokje droeg, ging studeren of ver weg op vakantie ging, ik kon nooit eens onopgemerkt over straat lopen. Ik ben opgegroeid in een klein dorp, waar iedereen elkaar kende en in de gaten hield. De sociale samenhang of, zoals sociologen zeggen ‘sociale cohesie’, was groot. De meeste mensen vinden dat iets positiefs, iets om na te streven en te bevorderen. Toch heb ik altijd een hekel gehad aan die sterke sociale samenhang. Dat iedereen alles van me wist, maakte altijd dat ik precies datgene wilde wat “de groep” afkeurde.

Pluspunten van sociale cohesie
Sociale cohesie betekent groepsvorming en dat heeft veel positieve kanten. In een buurt met veel sociale samenhang kunnen mensen bij elkaar terecht met problemen; mensen vertrouwen elkaar en voelen zich met elkaar verbonden. Samen leven, samen delen. In het kader van “vroeger was alles beter”, is het beeld vaak dat enkele decennia geleden mensen meer voor elkaar over hadden, dat er meer saamhorigheid was. Onderzoek laat zien dat de werkelijkheid anders is, maar dat maakt voor het idee niet uit.

Dat gevoel van nostalgie, van verlangen naar die samenleving waarin iedereen elkaar nog kende en er samenhang was, kan er toe leiden dat het idee ontstaat dat je van sociale samenhang nooit genoeg kunt hebben, dat meer altijd beter is. Als er geklaagd wordt over sociale cohesie is dat altijd omdat het te weinig is, zelden of nooit omdat het teveel is.

Nadelen van sociale cohesie
Sociale cohesie betekent groepsvorming en dat heeft ook negatieve kanten. Meer is niet altijd beter. Het effect van sociale cohesie is afhankelijk van het schaalniveau waar je naar kijkt. Een sterke sociale samenhang op het niveau van specifieke groepen kan voor de samenleving als geheel of op individueel niveau schadelijk zijn. Groepsvorming is alleen mogelijk als die groep een grens heeft. Als er een verbinding bestaat tussen mensen in een groep die sterker is dan de binding met mensen buiten die groep, betekent het dat duidelijk moet zijn wie wel en niet tot de groep behoort. Sommige mensen worden uitgesloten van de groep, andere juist ingesloten in die groep. Dat mechanisme van in- en uitsluiting leidt tot een sterke sociale controle om individuen bij de groep te houden.

Insluiting
Sociale controle en groepsdruk leidt er hier in Zuid-Sudan toe dat er hele sterke denkbeelden zijn over wat goed en slecht gedrag is, wat wel en niet acceptabel is. Maar de normen die gelden in een samenleving zijn de normen van degenen met macht: wie of wat als afwijkend wordt gezien, is afhankelijk van de relatieve macht van groepen. Niet alleen bepalen de machtigen de normen, zij zijn ook in staat hun eigen gedrag zodanig uit te leggen (en die uitleg aan anderen op te leggen) dat het lijkt alsof hun gedrag het goede is. Hier zijn mannen degenen met macht en zijn zij dus degenen die de normen bepalen. Mannen hebben recht op seks, ook als hun vrouw daar geen zin in heeft. Mannen mogen hun vrouw slaan als ze dat nodig is, en uiteraard zijn degenen die bepalen of het nodig is de mannen. Vrouwen zijn er verantwoordelijk voor om niet zwanger te worden, maar worden met de nek aangekeken als ze een condoom bezitten. Je zou verwachten dat het vooral mannen zijn die deze opvattingen hebben en dat vrouwen het er niet mee eens zijn maar dit zijn allemaal opvattingen die sterker leven onder vrouwen dan onder mannen. Deze opvattingen, of althans je gedragen volgens deze normen, zijn noodzakelijk om bij de groep te blijven horen en dus worden jonge meisjes met deze denkbeelden opgevoed, ook als dat schadelijk is voor die meisjes. Op individueel niveau betekent die sterke sociale samenhang een onmogelijkheid voor vrouwen en meisjes om een andere keuze te maken. Ze kunnen er niet voor kiezen om een opleiding te volgen, ze kunnen er niet voor kiezen om te wachten met trouwen en kinderen krijgen tot hun lichaam daar klaar voor is, het is ze niet toegestaan een huwelijk vol geweld te verlaten.

Niet alleen vrouwen zijn het slachtoffer van die groepsdruk, ook mannen kunnen zich er niet aan ontworstelen. Familieleden kunnen altijd een beroep op elkaar doen voor steun. Als de één geen eten heeft, heeft een broer of een tante dat waarschijnlijk wel en deelt het. Als een ander geen geld heeft om medicijnen te kopen is er wel weer een familielid dat net voldoende heeft om dat wel te doen. Door dit systeem blijven veel mensen in leven, maar het heeft ook zijn problemen. Je kunt namelijk niet weigeren om er aan mee te doen, dus als je geld hebt word je geacht dat te gebruiken om je familie te ondersteunen. Dat is geen stimulans om iets te sparen om het maar voorzichtig uit te drukken. Om hier aan te ontsnappen worden trucs gebruikt. Een collega van mij is een huis aan het bouwen. Niet omdat hij het nodig heeft, maar als spaarpotje. Als hij weer eens wat geld over heeft, koopt hij er stenen van of metselspecie, soms heeft hij net genoeg om een loodgieter een stuk leiding aan te laten leggen. Hij spaart dus niet totdat hij genoeg heeft om een heel huis te bouwen, maar iedere keer als hij een beetje geld heeft, koopt hij weer wat materiaal of arbeidskracht voor een nieuw stuk. Doet hij dat niet, dan heeft de familie zijn geld allang opgemaakt voordat hij er zelf iets mee kan doen.

Uitsluiting
Een ander risico van sociale cohesie is uitsluiting. Uitsluiting van anderen; van mensen die, om welke reden dan ook, niet tot de groep behoren. Die uitsluiting kan vreedzaam gebeuren, maar vaak genoeg gebeurt het door geweld of leidt het tot conflicten. Als groepsleden sterk op elkaar gericht zijn, er een groot onderling vertrouwen is, ontstaat meestal een wantrouwen naar buitenstaanders. Sterke onderlinge solidariteit betekent weinig of geen solidariteit met anderen buiten de groep. In Zuid-Sudan bestaat van oudsher een stammensamenleving, waarin iedereen buiten de eigen stam een buitenstaander is. De oorlog heeft dat verder versterkt, maar ook nu het vrede is blijven de stammen belangrijk. Hier kan iedereen ook zien aan het uiterlijk van de ander, tot welke stam zij of hij behoort. Ik heb geen idee, maar ja, alle blanken behoren ook tot dezelfde stam hier…

Individueel gaan leden van verschillende stammen soms prima met elkaar om, maar een andere stam als collectief wordt gewantrouwd. Bij de vee houdende stammen betekent het dat ze elkaars vee (en soms ook vrouwen en kinderen) roven, wat vaak leidt tot sterk gewelddadige conflicten en vergelding over en weer. Binnen de groep wordt de samenhang versterkt door conflicten omdat groepsleden van elkaar afhankelijk zijn voor hun veiligheid, maar op nationaal niveau is dit proces sterk destabiliserend. Politiek speelt de verdeling in stammen ook een sterke rol. Probleem is dat macht en stam niet onafhankelijk zijn van elkaar, en zeker niet zo worden gezien. Bij de samenstelling van een regering, of dat nou op nationaal, regionaal of lokaal niveau is, is het daarom belangrijk dat er vertegenwoordigers van alle aanwezige stammen in het gebied in die regering zitten, ook als dat betekent dat niet de beste mensen benoemd worden of dat de regering veel groter wordt dan noodzakelijk is. Zolang er vol wantrouwen naar andere stammen wordt verwezen als “die mensen”, zonder zelfs de naam van de stam te willen noemen, zal dat niet snel verbeteren. Om eerlijk te zijn, in de tijd dat ik hier ben heb ik het zien verslechteren. Dat is een reële bedreiging voor dit fragiele land. De sociale cohesie binnen de verschillende stammen zal eerst moeten verminderen voordat er een echte Zuid-Sudanese samenleving kan ontstaan.